Hương vị đặc trưng của lá mắc mật từ lâu đã mang đến cho ẩm thực vùng Đông Bắc một dấu ấn độc đáo. Nếu bạn có cơ hội ghé thăm các vùng núi như Cao Bằng hay Lạng Sơn, bạn sẽ dễ dàng nhận thấy một mùi vị đặc biệt trong các món đặc sản như lợn quay, vịt quay, mang đến cho từng đĩa một mùi thơm đầy kỳ lạ. Điều thú vị ẩn sau cái tên mới lạ đó là gì? Hãy cùng Mộc Nhiên khám phá ngay nhé.
Đặc điểm của lá mắc mật
Cây mắc mật thích hợp sinh trưởng ở các vùng núi có độ cao từ 200 - 600m và nhiệt độ khoảng 20 - 25 độ C. Dưới điều kiện và khí hậu thích hợp, cây có thể cao đến 7m và kéo dài khoảng 3m.
Cành cây mắc mật mọc thấp và có màu xanh nhạt với lông tơ phân tán. Một trong những đặc điểm để nhận biết là thân cây có những nốt sần và vỏ cây có màu xám đen.
Lá mắc mật có hình dạng lông chim, dài và mọc so le nhau. Viền lá có nhiều khía răng cưa nhỏ. Mặt trên lá là màu xanh, nhẵn, bóng. Mặt dưới thì có màu nhạt hơn và có lớp lông tơ khiến nó cảm giác thô ráp khi sờ vào.
Cây mắc mật có hoa màu trắng xanh và mang một mùi hương dễ chịu. Thông thường, hoa trên cây sẽ mọc thành nhiều cụm, mỗi bông hoa có khoảng 4 - 5 cánh. Cây ra hoa từ tháng 3 đến tháng 6.
Quả mắc mật có hình dáng giống quả hồng bì hay nhãn. Khi còn xanh, quả có màu xanh lục và chuyển sang màu nâu tím khi chín. Mỗi quả mắc mật khi được cắt ra, sẽ mang một mùi thơm nhẹ từ tinh dầu ethanol chứa trong quả cùng với 2 - 4 hạt có thể được sàng lọc để nhân giống. Thời gian thu hoạch quả mắc mật thường rơi vào khoảng từ tháng 7 - 9.
Nguồn gốc và phân bố cây mắc mật
Cây lá mắc mật có điều kiện sinh trưởng đặc biệt và thường chỉ được tìm thấy ở một số vùng trên thế giới như khu vực Nam Á và quần đảo Thái Bình Dương. Trong các khu vực có khí hậu nhiệt đới, cây này xuất hiện trên các sườn núi có độ cao dưới 1000m. Có nhiều quốc gia trồng cây mắc mật với quy mô lớn ở Nam Á, như Trung Quốc, Thái Lan, Lào và Việt Nam.
Ở Việt Nam, các khu vực vùng núi Đông Bắc, như Cao Bằng, Lạng Sơn, Bắc Giang, Bắc Kạn, Quảng Ninh, Thái Nguyên, là nơi trồng cây mắc mật chuyên canh. Ban đầu, cây mắc mật chỉ sống được ở những vùng có điều kiện môi trường nhất định, nhưng sau này, do nhu cầu về thảo dược tăng lên, đã có nhiều thử nghiệm thuần hóa cây này ở các khu vực khác. Việc thay đổi thành phần giá thể và phân bón đã mang lại hiệu quả. Vì vậy, cây mắc mật ngày càng được trồng phổ biến tại các vườn gia đình.
Cây mắc mật có nhiều tên gọi khác nhau, người dân tộc Tày gọi là "mác mật, mác một", trong khi người Thái Lan và người Lào gọi là "mắc mật" (mak mod), có thể dịch là "quả kiến".
Công dụng của cây mắc mật
Bộ phận sử dụng, thu hái và chế biến
Cây mắc mật có hai công dụng lớn: chữa bệnh và tăng hương vị cho các món ăn. Người ta tìm đến mắc mật vì mùi thơm đặc trưng. Mùi hương này xuất phát từ tinh dầu trong cây, tập trung nhiều nhất trong lá và quả.
Bộ phận của cây mắc mật được sử dụng là lá và quả. Lá có thể dùng trực tiếp hoặc phơi khô để sử dụng trong thời gian dài. Quả thường được sử dụng ngay hoặc phơi khô khi quả chín. Lá và quả được sử dụng để làm gia vị cho nhiều món ăn, đặc biệt là ở vùng núi Đông Bắc. Ngoài ra, tinh dầu mắc mật cũng có thể được tìm thấy trên thị trường.
Lá và quả mắc mật - ứng dụng trong ẩm thực
Lá mắc mật có mùi thơm đặc trưng và dễ chịu, nên được dân bản địa sử dụng trong các món như vịt quay, gà quay, lợn quay, cá kho. Ngoài ra, lá còn có thể được sử dụng để khử mùi tanh trong món cá.
Một số món ngon có sử dụng lá mắc mật: thịt heo nướng lá, thịt bò kho lá, bao tử nhồi lá, cá hoặc bồ câu nướng lá...
Quả mắc mật thường được người Tày phơi khô và giã nhuyễn để sử dụng như một loại gia vị cho các món ăn.
Công dụng của lá mắc mật đối với sức khỏe
Bảo vệ gan, lợi mật
Tinh dầu ethanol trong lá mắc mật có tác dụng quan trọng trong việc ngăn ngừa một số bệnh về gan. Ethanol khi tiếp xúc với cơ thể có tác dụng ức chế men gan rất hiệu quả. Vì vậy, lá mắc mật thường được kết hợp với các vị thuốc dân gian khác trong Đông y để chữa các bệnh liên quan đến gan.
Tốt cho hệ tiêu hóa
Nếu bạn thường xuyên gặp vấn đề về tiêu hóa như ợ chua hay đầy hơi, lá mắc mật có thể giúp cân bằng hệ vi khuẩn đường ruột. Điều này giúp làm tăng hiệu suất hoạt động của hệ tiêu hóa và ngăn ngừa nguy cơ nhiễm khuẩn đường ruột.
Chống viêm, giảm đau
Tinh dầu ethanol trong lá mắc mật có khả năng ngăn ngừa oxi hóa. Điều này giúp đẩy lùi các tác nhân gây viêm như vi khuẩn, vi sinh vật và virus. Đối với những người đang mắc các bệnh viêm nhiễm, sử dụng lá mắc mật có thể giúp cải thiện tình trạng bệnh.
Cách trồng và chăm sóc cây lá mắc mật
Phương pháp nhân giống
Nhân giống từ hạt
- Sàng lọc và kiểm tra kỹ hạt giống, chọn những hạt khỏe mạnh và ít bị sâu bệnh nhất rồi phơi ở những khu vực thoáng mát trong khoảng 2 - 3 ngày, tránh ánh nắng trực tiếp.
- Bỏ những hạt đã phơi vào một chậu nước ấm trong khoảng 5 - 6 giờ.
- Chuẩn bị giá thể đầy đủ chất dinh dưỡng. Cho hạt vào giữa bầu giá thể rồi vun đất lại và tưới một chút nước để giữ ẩm cho bầu đất.
- Tưới đẫm nước hai lần mỗi ngày vào lúc sáng sớm và chiều tối.
- Khi cây con mọc 3 - 4 cặp lá, có thể đưa ra ánh nắng nhẹ. Sau vài tuần, khi thân cây đã cứng cáp, chuyển cây sang chậu lớn hơn và trồng như một cây con bình thường.
Phương pháp ghép cây
- Chọn cây từ hạt trong khoảng 16 - 18 tháng tuổi, đường kính gốc dao động từ 1 - 1,5cm để tiến hành ghép. Vị trí thích hợp để ghép là cách mặt đất 20 - 30 cm.
- Dùng dao rạch từ vị trí ghép sâu vào khoảng 1cm. Lấy cành phù hợp từ cây mẹ cho ra nhiều quả và có khả năng sinh trưởng tốt. Độ dài cành ghép khoảng 10 cm và phía gốc cành nên được vạt theo hình sao để dễ dàng cắm vào gốc. Sau đó, sử dụng dây nilon để cố định.
- 15 - 20 ngày sau khi ghép, hạn chế tưới nhiều nước. Sau khoảng 6 - 8 tháng, cây đã có thể được đem đi trồng.
Cách trồng và chăm sóc cây
Chọn chậu
Nếu không có mảnh vườn nhỏ hoặc sân trống, có thể sử dụng chậu, thùng xốp hoặc khay để trồng cây. Đảm bảo chậu có đủ lỗ thoát nước bằng cách đục lỗ ở dưới đáy chậu. Chọn chậu phù hợp với kích thước cây để đảm bảo cây có đủ đất để phát triển.
Đất trồng
Cây mắc mật không kén đất trồng. Có thể sử dụng đất đỏ, bazan hoặc đất thịt pha cát. Lưu ý chọn loại đất có khả năng thoát nước tốt như đất đồi hoặc đất ven sông. Đất phù sa ven sông và suối cũng có khả năng hấp thụ chất dinh dưỡng tốt.
Tưới nước
Cây mắc mật có khả năng chịu hạn tốt, nên không cần tưới nước quá nhiều. Tuy nhiên, vào mùa khô, nên tăng cường tưới nước để đảm bảo cây phát triển tốt hơn.
Bón phân
Sau khi cây được trồng khoảng 1 - 2 tháng, có thể sử dụng phân đạm (phân loãng 1 - 2%) để bón cho cây. Bón phân giãn cách, mỗi tháng bón một lần để cây có thời gian hấp thụ chất dinh dưỡng.
Cắt tỉa và tạo tán
Để tán cây không quá rộng và chiếm diện tích của các cây khác, cần phải cắt tỉa cây. Trong hai năm đầu, cắt ngọn 1 - 2 lần, loại bỏ cành nhỏ hoặc cành vượt tán để dễ chăm sóc. Việc cắt tỉa các cành nhỏ và thừa cũng giúp tập trung dinh dưỡng vào những cành khỏe nhất.
Phòng trừ sâu bệnh
Cây mắc mật hiếm khi bị sâu bệnh, nhưng không nên chủ quan. Nên kiểm tra và theo dõi tình trạng cây thường xuyên. Phòng trừ sâu bệnh ngay khi phát hiện để tránh ảnh hưởng đến sự sinh trưởng và phát triển của cây.
Thu hoạch và bảo quản
-
Với quả: chỉ thu hoạch khi quả trên cây đã chín đều và thu hoạch từng cây một. Quả tươi có thể ngâm với muối và ớt để giữ độ tươi và sử dụng lâu hơn. Ngoài ra, còn có thể bóc vỏ, phơi khô quả rồi xay thành bột để sử dụng làm gia vị cho các món ăn.
-
Với lá: đem rửa sạch lá bằng nước sạch để loại bỏ bụi đất. Có thể sử dụng lá trực tiếp hoặc phơi khô để bảo quản trong thời gian dài.
Tổng kết
Trước đây, không phải ai cũng có cơ hội được thưởng thức những món ăn đặc trưng của vùng Đông Bắc. Nhưng bây giờ, khi cây mắc mật có thể được trồng ngay tại vườn nhà, chúng ta có thể khám phá rất nhiều món ngon mới. Đây thật sự là điều hấp dẫn. Không chỉ vậy, cây mắc mật còn dễ trồng và mang lại nhiều lợi ích cho sức khỏe, đặc biệt cho hệ tiêu hóa.
©Copyright by Moc Nhien Farm
