Đôi nét về bài thuốc Đông y
Bạn có biết rằng bài thuốc Đông y (Nam hay Bắc) có thể bao gồm một hoặc nhiều vị khác nhau. Ví dụ, bài Độc ẩm thang chỉ có vị Nhân sâm, còn bài thuốc chữa viêm gan chỉ có vị Nhân trần. Bài thuốc nhiều vị thường có hai vị trở lên, ví dụ như bài Thông xị thang gồm có Thông bạch và Đạm đậu xị, hoặc bài Nhân trần Chi tử thang gồm có Nhân trần và Chi tử. Tất cả những bài thuốc Đông y đều được tạo ra bởi các dược sĩ hoặc nhân dân dựa trên kinh nghiệm chữa bệnh.
Bài thuốc còn được phân loại dựa trên 8 phương pháp điều trị của Đông y như: Thuốc giải biểu, thuốc gây nôn, thuốc tả hạ, thuốc hòa giải, thuốc thanh nhiệt, thuốc khu hàn, thuốc tiêu đạo, thuốc bổ dưỡng. Ngoài ra còn có các loại thuốc lý khí, lý huyết, thuốc khu phong, thuốc trừ thấp, thuốc khai khiếu, thuốc cố sáp, thuốc trục trùng.
Bài Thuốc Đông Y và cách dùng
Các dạng thuốc và cách sử dụng
Thuốc Đông y thường được sử dụng trong 5 dạng: Thang, hoàn, tán, cao, đan. Trong số này, 4 dạng cuối thường được gọi là cao đan hoàn tán và có một số thuốc được gọi là hoàn tán nhưng thực tế lại sử dụng như thuốc thang.
1. Thuốc thang
Thuốc thang được chế biến bằng cách đun vị thuốc với nước để tạo thành thuốc nước sau đó tách bỏ bã. Thuốc thang thường được uống nóng. Vị thuốc thường là thực vật, khi đun sôi trong nước, chất thuốc tan ra. Khi uống, thuốc sẽ có tác dụng mạnh và dễ dàng thích ứng với các loại bệnh, đây là một trong những loại thuốc thông dụng nhất. Đối với các chứng bệnh phức tạp và biến chứng nhiều, việc sử dụng thuốc thang là phù hợp nhất.
Một số đặc điểm của thuốc thang là dễ dùng và điều chỉnh phù hợp với tình trạng bệnh. Tuy nhiên, thuốc thang cồng kềnh và tốn công sắc thuốc, mất thời gian và tốn chất đốt. Đối với trẻ em, lượng thuốc thang nhiều có thể gây khó khăn và một điểm yếu lớn khác của thuốc thang là không tiện để đun sắc và trẻ em thường không thích uống thuốc này.
2. Thuốc hoàn (thuốc viên)
Thuốc hoàn được làm bằng cách trộn bột vị thuốc với nước mật hoặc hồ viên và thành viên thuốc viên. Dễ dùng nhưng vì trong thuốc còn bã nên việc hấp thu chậm, thường được sử dụng để chữa bệnh thư hoãn. Tuy nhiên, có một số loại thuốc có tính chất mạnh mẽ và muốn được hấp thu từ từ nên được chế thành hoàn. Lợi ích của thuốc viên là bạn có thể uống ngay, nhưng thuốc này khó bảo quản lâu dài và có thể cần sử dụng nhiều liều lượng, đồng thời trẻ em cũng khó uống.
3. Thuốc tán
Thuốc tán là bột vị thuốc được xay nhỏ và sử dụng với nước hoặc hồ viên để chế thành viên thuốc viên. Thuốc tán có thể uống tiêu hoá với nước nóng hoặc đun sắc để uống như thuốc thang. Tác dụng của thuốc tán gần giống như thuốc thang, nhưng khó sử dụng hơn và khó bảo quản hơn thuốc hoàn. Thuốc tán cũng có thể được sử dụng bên ngoài bằng cách áp dụng lên nơi đau, chủ yếu để chữa bệnh ngoại khoa, thương khoa, hầu khoa, nhãn khoa.
4. Thuốc cao
Thuốc cao là dạng thuốc được cô đặc từ nước, có thể được chế thành sirô hoặc dung dịch rượu để tiện cho việc bảo quản. Thuốc cao được chia thành hai dạng: uống trong và dùng ngoài. Thuốc cao uống trong được làm bằng cách đun sắc thuốc, lấy bỏ bã, sau đó thêm đường cốt hoặc mật ong để cô đặc. Khi sử dụng, ta uống chung với nước. Thuốc cao có ưu điểm là tận dụng tối đa tinh chất của thuốc, có mùi vị thơm ngon dễ uống và thích hợp cho việc chữa bệnh mạn tính, trị bổ, và điều lý. Tuy nhiên, thuốc cao không thể để lâu, thường được sử dụng trong mùa đông. Thuốc cao dùng ngoài có thuốc cao và dầu cao.
5. Thuốc đan (đơn)
Thuốc đan là các loại thuốc hoàn hoặc tán được chế biến thành viên thuốc viên, ví dụ như Chí bảo đơn, Hồi xuân đơn, Tử tuyết đơn. Một số thuốc muốn chứng tỏ sự linh nghiệm nên được gọi là đan, như Thần tê đan, Cam lộ tiêu độc đan. Thuốc đan có thể uống trong hoặc dùng bên ngoài. Ngoài ra, còn có đan tửu đan lộ và nhiều loại khác.
Cách sắc thuốc và cách dùng thuốc đông y
Khi sắc thuốc Đông y, nên sử dụng ấm đất thay vì ấm kim loại để tránh phản ứng hóa học khi gặp nhiệt. Đưa thuốc vào ấm và đổ nước ngập khoảng 2 cm, để thuốc ngâm trong khoảng 15 - 20 phút trước khi sắc để thuốc ngấm đều. Thường sắc thuốc ngoại cảm hai lần. Mỗi lần sắc, dùng 1/3 lượng nước. Thuốc bổ nên sắc 3 lần, đun sắc trên lửa nhỏ để giữ nhiệt lâu hơn và thuốc cô đặc hơn.
Có một số lưu ý khi sắc thuốc, ví dụ như:
- Những thuốc có mùi thơm như Bạc hà, Hoắc hương, Kinh giới nên đổ vào sau (10 phút trước khi thuốc được sắc).
- Những loại thuốc cứng, nặng như vỏ sò, mai rùa cần được đập vụn và sắc trước.
- Những hạt nhỏ như hạt Củ cải, hạt Tía tô nên được đưa vào vải và sau đó sắc.
- Những thuốc có độc tính như Phụ tử, Ô đầu, Thảo ô nên được sắc trước khoảng nửa giờ rồi sau đó mới cho các thuốc khác vào.
- Những thuốc quý như Nhân sâm hoặc thuốc nam lượng lớn cũng nên được sắc riêng rồi trộn chung với thuốc sắc để uống.
Cách sử dụng thuốc cũng phụ thuộc vào từng loại thuốc. Thường mỗi thang thuốc được sắc 2 lần. Ví dụ:
- Nếu là thang thuốc bổ, nên sắc 3 lần rồi trộn và uống trong một ngày.
- Thuốc thanh nhiệt và thuốc dưỡng âm nên uống lúc nguội.
- Thuốc tán hàn và thuốc bổ dương nên uống nóng.
- Thuốc chữa ngoại cảm, trừ phong nên uống khi đang bị bệnh.
- Thuốc bổ và thuốc chữa bệnh mạn tính nên uống sau khi ăn 1-2 giờ, thường uống vào 8 giờ sáng, 2 giờ chiều, và trước khi đi ngủ. Đối với trẻ em, lượng thuốc có thể chia thành nhiều lần uống trong ngày.
Đơn vị cân thuốc theo đơn vị cân lượng thường dùng là cân thuốc Đông y (1 cân = 16 lạng), tính thành gam như sau: 1 cân = 500 gam, 1 lạng = 31,25 gam, 1 đồng cân = 3,1 gam, 1 phân = 0,31 gam, 1 gam = 3 phân 2 ly, 1 ly = 0,03 gam.
Để hiểu rõ hơn về cách sử dụng thuốc, bạn có thể đến Phòng Khám Y Học Cổ Truyền Bảo Thanh Đường tại 210 Lê Lai, TP. Hồ Chí Minh để được hướng dẫn tường tận.
